We hebben de bijbel te danken aan dit ene foutje…

Ik was er graag bij geweest, bij het eerste gesprek tussen Carel van Schaik en Kai Michel. De een is gedragsbioloog, de ander is historicus. In Zürich raken ze aan de praat, van het een komt het ander en aan het eind van de middag besluiten ze om vijf jaar lang samen in de bijbel te duiken en er ruim 400 pagina’s aan te wijden. Als agnosten.

Het resultaat verscheen dit jaarHet oerboek van de mens – de evolutie en de bijbel. De bijbel, zo concluderen Van Schaik en Michel, is een geniale reactie op een cruciale ‘fout’ in de menselijke geschiedenis. 

De grootste fout van de mensheid

Wetenschapper Jared Diamond schreef al in de jaren ’80 over die grootste fout. Die vond zo’n 12.000 jaar geleden plaats en staat beter bekend als de eerste landbouwrevolutie: onze overgang van rondtrekkende jagers-verzamelaars naar landbouwers en veetelers met een vaste woonplaats.

Een enorme katalysator voor de menselijke beschaving, natuurlijk. Maar één probleem: onze natuur kreeg niet de tijd om zich aan te passen aan alle veranderingen die het met zich meebracht. Waar natuurlijke evolutie ons in de steek liet, zetten we ons grote talent voor culturele evolutie in om te dealen met de nieuwe levensomstandigheden.

Je ziet het terug in de bijbel

Daar hebben we onze religieuze vermogens voor ingezet. In Oerboek laten Van Schaik en Michel dat overtuigend zien, beginnend bij Genesis (waarschijnlijk het beste hoofdstuk uit het boek). Als we de Tora gaan lezen met de landbouwrevolutie in ons achterhoofd, krijgen we een verrassend kloppend plaatje.

Diep in ons wezen zit nog de jager-verzamelaar die rondtrekt in kleine, egalitaire groepjes met weinig bezit. Nadat we ons vestigden in grotere steden en dieren gingen houden kregen we te maken met nieuwe problemen. Om een paar voorbeelden te noemen:

  • Voortaan was het land niet meer voor iedereen, maar schermde een familie haar eigen grondgebied af.
    Zie het eerste beeld na de zondeval: het paradijs als een afgesloten tuin. Verboden toegang.
  • Doordat we dieren gingen houden en met velen bij elkaar gingen wonen, kregen nieuwe ziekten vrij spel. Misschien waarschuwt de bijbel daarom voor stedenbouw (de eersten die dat deden waren Kaïn en zijn nageslacht, de eerste grote stad was Babel met haar toren). In ieder geval kunnen we de reinheidswetten van Mozes tegen die achtergrond lezen: culturele evolutie zette religie in. Die hielp ons om grip te krijgen op een nieuw fenomeen: epidemieën.
  • We gingen bezittingen ophopen. Rijkdom was amper een thema bij jagers-verzamelaars, maar nu krijgen we ermee te kampen. Ook met de schaduwzijde: armoede en uitbuiting. Ziedaar de wetten van Mozes ter bescherming van de zwakken.
  • Tegelijk krijg je een nieuwe familiedynamiek. We moeten het niet meer van onze jagersgroep hebben, maar van de kracht van onze familieclan. Zo ontstaat het patriarchaat: alle uitdagingen die veelwijverij (Abraham, Jakob, David, Salomo) en erfelijkheid (de broedertwisten van Kaïn en Abel, Jakob en Esau) opwerpen.

In Oerboek laten de (overigens heel prettig schrijvende) auteurs steeds weer zien hoe de uitdagingen van de landbouwrevolutie weerspiegeld worden in de verhalen – en hoe we er door middel van religie vat op en orde in probeerden te krijgen.

Een soort biografie van God

Daar hadden Van Schaik en Michel best kunnen stoppen – na de Tora. Maar ze krijgen de smaak te pakken. Van elk hoofdstuk spat hun (seculiere!) liefde voor de bijbel en de bewondering voor de prestatie van de vele bijbelschrijvers. Ze besluiten om Oerboek door te trekken naar de rest van de Hebreeuwse bijbel en verder, tot en met Jezus en de eerste christenen.

Zo verandert het boek rond de helft een beetje van karakter. Waar Oerboek begon als een poging om de Tora vanuit het licht van de landbouwrevolutie te verklaren, worden de auteurs nu een stuk ambitieuzer. In een tour door de bijbel schetsen ze de ontwikkeling van de Jahwistische religie in wat het midden houdt tussen godsdiensthistorie en een biografie van God. Daarbij hebben ze hun huiswerk steeds bewonderenswaardig goed gedaan en zijn zij op de hoogte van de wetenschappelijke inleidingen bij elk bijbelboek.

Korreltje zout

Wel is er permanent de dreiging dat Oerboek buiten haar oevers treedt en te veel vakgebieden tegelijk wil bestieren. Na een een korte bocht, een ‘moetje’ of een onnodige herhaling hier en daar is de lezer blij als we weer terugkeren bij de oorsprong van het boek: twee seculiere wetenschappers die in de bijbel een unieke, magnifieke poging van de mens zien om zich door culturele evolutie aan te passen aan de nieuwe levenssituatie die 12.000 jaar geleden begon.

Voor gelovigen die tegen een wetenschappelijk stootje kunnen een fijne manier om het Boek der Boeken weer eens met frisse ogen te kunnen lezen. Voor seculieren een prachtige inleiding op de aard van religie en de bijbel. Van Schaik en Michel hebben een grootse prestatie geleverd vol inzichten die dan niet zo revolutionair en alles verklarend zijn als zij beweren, maar dat zullen we hen vergeven.

Zoals ze zelf al over de bijbel zeggen: je hoeft geen alles verklarend epistel te fabriceren om toch een verdomd goed boek te schrijven – misschien juist niet.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *